İnsan boşluğa əl açırsa, bu, ani bir hissin nəticəsi deyil. Bu, uzun müddət yığılan məyusluqların, boşa çıxan gözləntilərin və sındırılan güvənlərin yekun nöqtəsidir. İnsan heç vaxt birinci addımda boşluğa üz tutmur. Əvvəl insanlara inanır, sonra sözə, qanuna, ədalətə, dəyərə. Hər birinə bir müddət dözür, hər birinə son şans verir. Amma hamısı bir-bir çökməyə başlayanda, əl istər-istəməz havada qalır.
Bu nöqtədə insan artıq kömək axtarmır — cavab axtarır. Boşluğa açılan əl əslində sorğu-sualdır: “Bu qədərmi?” İnsan anlayır ki, güvənilən hər şey insan əlində çirklənib. Dostluq marağa, ədalət gücə, həqiqət isə kütlə zövqünə tabe edilib. Belə bir dünyada dayanacaq yer qalmır.
Ən sonda insan səma boşluğuna üz tutur. Bu, inamın yüksəlişi deyil, ümidsizliyin son həddidir. İnsan göyə baxanda möcüzə istəmir; sadəcə bir işarə, bir səs, bir təsdiq axtarır. Yer üzündə susan hər şeyin əvəzini səmadan umur. Çünki aşağıda artıq heç kim cavab vermir.
Lakin səma da susur. Nə haqqı təsdiq edir, nə zülmü inkar edir. Bu sükut müqəddəs deyil — sərtdir. Çünki insanın son ümidini də əlindən alır. Ümidin ən ağrılı ölümü də elə budur: səs gözlədiyin yerdən yalnız səssizlik gəlməsi. Bu an insan anlayır ki, ümid belə cavabsız qala bilər.
Bu sükut insanın acizliyini deyil, dünyanın iflasını göstərir. Əgər insan göylərə sığınırsa, deməli, yer üzündə insan insana dayaq ola bilməyib. Əgər göylər də susursa, deməli, qurulan bütün sistemlər — ideologiyalar, inanclar, müqəddəslik pərdələri — həqiqət qarşısında çöküb. Səssiz səma, insanın uydurduğu saxta təsəllilərin üzərinə çəkilən qara xətdir.
Boşluq heç nə vəd etmir. Amma heç nəyi də gizlətmir. O nə ümid satır, nə xilas vədi verir. Sadəcə gerçəyi göstərir: insan təkdir. Bu təkliyin içində artıq dua da, şikayət də əvvəlki gücünü itirir. Çünki dua cavab gözləyəndə mənasını itirir.
İnsan indi seçim qarşısındadır. Ya bu səssizliyin altında əyiləcək, ya da anlayacaq ki, kənardan gələn heç bir səs onu xilas etməyəcək. Ümid artıq səmada deyil. Ümid yalnız insanın öz daxilində doğula bilər — ya da birdəfəlik yox olar.
Səma susur. Yer susur. Bu iki sükutun arasında insan dayanır. Artıq gizlənəcək yer yoxdur. Bu sükut hökm kəsir: insan ya özünə dayaq olacaq, ya da səssizliyin içində itib gedəcək.
Təssüf ki, ümüdsüzlük mənəvi bir intihara çevrilir.
