İnsan tarix boyu “inanmaq” ehtiyacı ilə yaşadığını iddia edir. Amma bu inanmanın böyük qismi nə düşüncədən, nə də idrakdan doğur. Bu gün insanlar dinə daxili həqiqət axtarışı üçün yox, kimliyini qorumaq üçün sarılırlar. Yəni inanmaq çox vaxt içdən gələn daxili əminlik deyil, sadəcə mənsubiyyətin simvoludur.
Reallıq ortadadır: İnsanların çoxu öz dinini seçmir, ona doğulur. Uşaq gözünü açan kimi ata-babanın dinini “miras” kimi alır və bunu “inanmaq” zənn edir. Bu isə azad iradənin deyil, şüursuz inanışın davamıdır.
Xristianların çoxu İncili oxumayıb, amma özünü “xristian” adlandırır.
Müsəlmanların çoxu Qurandan xəbərsizdir, amma “müsəlman” sayılır.
Buddistlərin əksəriyyəti Buddanın düşüncə sistemini dərk etmir, sadəcə ritual təkrarlayır.
Yəhudilik isə çox hallarda ümumiyyətlə dini inanış yox, etnik qeydiyyat rolunu oynayır.
Beləliklə, dinlərin içində iki qrup aydın görünür:
1. Ritual və ənənə qatı — burada olanlar dinə adət kimi yanaşır. Sual vermir, sadəcə təkrar edir. Bu, şüursuz inanışdır.
2. İdrak və düşüncə qatı — burada olanlar inanmazdan əvvəl düşünür, soruşur, dərk edir. Onlarda din, daxili əminlik kimi formalaşır.
Birinci qrup üçün din — kütlə üçün nizam mexanizmidir.
İkinci qrup üçün isə din — fərdin öz həqiqətini tapma yoludur.
Tarix boyu dinlər insanı sual verməyə yox, itaət etməyə alışdırıb. Ona görə də çoxları “mən kiməm?” sualına müstəqil cavab vermir; sadəcə kütlənin cavabını təkrarlayır:
“Mən filan dinə mənsubam.”
Çünki kütlədə gizlənmək rahatdır.
Düşünmək isə ağrılıdır.
Araşdırmaq risklidir.
Sual vermək təhlükəlidir.
Amma həqiqi inanmaq — daxili əminlik — insanın təkbaşına dayanmaq cəsarətidir.
Nəticə
Dünyada din çoxdur, amma daxili əminlik azdır.
Çünki din bu gün daha çox mədəni etiket, siyasi vasitə və kollektiv kimlik şifrəsi kimi işləyir.
Əgər insan dinə aid görünmək üçün sarılırsa, bu inanmaq deyil — bu sadəcə şüursuz inanışdır.
Ad dəyişə bilər, din dəyişə bilər, sözlər yenilənə bilər —
amma mahiyyət dəyişmirsə, o, həqiqi daxili əminlik deyil.
Daxili əminlik yalnız düşüncədən, sualdan və şəxsi dərk yolundan doğur.
